‘Er is geen objectieve rechtsgang.’ Dat is een boude stelling, maar Rob Rietveld, directeur van de Nederlandse Vereniging Omwonenden Windturbines (NLVOW), zegt het haast terloops. Rietveld heeft genoeg gezien: hij is al jaren betrokken bij verzet tegen windparken. ‘Mensen gaan naar de Raad van State. Niet eens altijd omdat ze er vertrouwen in hebben, maar zodat ze kunnen zeggen dat ze er alles aan hebben gedaan.’

Hoe democratisch is Nederland? Vraag het aan mensen die dicht bij een windpark wonen en het antwoord laat zich raden. Niet. Zeker in het oosten van Drenthe, waar het rijk de regie heeft genomen, hebben mensen het gevoel dat ze zijn gebulldozerd. Een windpark met turbines van 210 meter, dat moest en zou er komen. Dat er mensen tussen wonen? Soit.

Vergeefs protest

En wat kan een omwonende? Naar de Raad van State stappen. Die houdt niet bij hoeveel procedures er worden gevoerd tegen zonneweides en windparken, maar tientallen zijn het zeker. Vooral grote windparken lokken protest uit. De procedure bij de Raad van State duurt zo een jaar. 

Veel protest is tevergeefs. Althans, windparken N33 en Drentse Monden Oostermoer, windpark Fryslân, windpark Zeewolde: altijd zijn er bezwaren, stuk voor stuk zijn die terzijde geschoven. En bij het windpark waar de klacht wel gegrond werd verklaard, bij Geervliet onder Rotterdam, stonden de turbines allang te draaien.

Weinig keuze

De Raad van State oordeelt of de overheid het recht goed heeft toegepast, zegt een woordvoerder van de hoogste algemene bestuursrechter van het land. ‘Dat recht laat de overheid soms veel en soms weinig keuze.’ 

In het geval van een windpark heeft de overheid veel ruimte om eigen keuzes te maken, bijvoorbeeld over waar het moet komen en met hoeveel windmolens. Deze keuze wordt door de bestuursrechter terughoudend getoetst: die zal niet zeggen welke keuze hem het beste lijkt.

‘De Raad van State zal toetsen of het besluit van de overheid zorgvuldig is genomen en voldoende is gemotiveerd. Dus: zijn de juiste vergunningen aangevraagd, zijn de wettelijke regels over bijvoorbeeld geluidsoverlast en afstanden gevolgd, zijn de onderzoeken daarnaar zorgvuldig uitgevoerd’, zegt de woordvoerder.

Marginale toets

‘Een marginale toets’, is het oordeel van Rietveld over de Raad van State. ‘Die toetst niet op redelijkheid.’ Volgens hem heb je daarmee geen kans dat je een windpark tegenhoudt. ‘Doelstellingen, waar we hard aan werken, worden erdoor gedrukt.’

Dat steekt. En het ondermijnt het vertrouwen in de politiek, zeker in de landelijke gebieden waar de windparken komen. Dorpjes worden gemangeld door de staat. Door de ‘hoge heren in Den Haag’, die groots inzetten op groene energie, maar er zelf geen nadeel van ondervinden. Geen nadeel? Kom daar maar eens om in de lintdorpen in Drenthe. 

Democratische legitimatie

Het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) publiceerde vorige week een studie naar de leefomgeving. Windparken worden er niet expliciet in genoemd, maar de conclusie luidt wel dat het ‘voor de democratische legitimatie van beleid belangrijk is dat burgers zich in het beleid herkennen en gehoord worden’.

Oftewel: het vergt afstemming met de burger. ‘Die moet niet het sluitstuk zijn van institutioneel overleg’, stelt PBL-directeur Hans Mommaas. ‘De burger is nog te weinig in beeld.’ De conclusie van het PBL-rapport luidt dan ook: betrek de burger meer bij leefomgevingsbeleid.

Gemeente buitenspel

Wordt de omwonende nu aan de kant gezet? ‘De neiging is om te zeggen dat het niet goed gaat, maar ik moet daar toch tegenin gaan’, zegt Eefje Cuppen. Zij is hoogleraar Governance of Sustainability aan de Universiteit Leiden. Eerder, aan de TU Delft, deed ze onderzoek naar controverses bij energieprojecten.

Ze onderzocht het windpark bij de N33 in Meeden en de CO2-opslag in Barendrecht. Het plan was om CO2 op te slaan onder een woonwijk. Het ministerie van Economische Zaken en Shell keken ‘puur technologisch en economisch’ naar het project, zag Cuppen. Aanvankelijk zette het rijk de gemeente gewoon buitenspel. 

Bewoners waren woedend. De risico’s waren voor Barendrecht, terwijl de baten voor de bv Nederland waren. En hoe veilig was het om CO2 op te slaan op een plek waar mensen wonen, waar kinderen spelen? Het verzet zwol aan, politiek kwamen er steeds meer twijfels en na drie jaar besloot Den Haag het plan te schrappen. Sindsdien zijn er nergens in Nederland nog plannen om CO2 op te slaan onder de grond, althans op het vasteland.

Terreurdreiging

Tegenover dat soort miskleunen staan ook projecten waar het wél goed gaat, zegt Cuppen. Windpark Krammer, op de grens van Zuid-Holland en Zeeland, noemde zichzelf ‘het grootste burgerinitiatief van Nederland’. De ruim 4000 leden zijn zelf financier en eigenaar. Hoewel ook over dat windpark tot aan de Raad van State is geprocedeerd, geldt Krammer alom als succesverhaal. De tegenpool van Oostermoer in Drenthe, waar er zelfs terreurdreiging was.

‘Je ziet dat energiemaatschappijen omgevingsmanagers hebben’, zegt Cuppen. ‘Dat zijn mensen die vaak echt hun best doen. Er komen gebiedsfondsen, zodat de opbrengsten ook ten goede komen aan de regio. Tien jaar geleden was dit soort managers er ook wel, maar draaide het meer om vergunningen.’

Verdwalen in bestuurslagen

Wordt daarmee geluisterd naar de omwonenden? Het blijft een versnipperd beeld, met als teneur dat er vooral veel problemen zijn. Windparken springen het meest in het oog, maar ook het verzet tegen zonneweides zwelt aan. Er zijn steeds meer akkers die vol staan met panelen. En met het Groningse gasdebacle nog gaande, is verzet tegen geothermie allerminst uitgesloten. Want ook bij aardwarmte wordt er geboord in de ondergrond en is er vrees voor een instabiele bodem.

Uiteindelijk gaat het om zaken als draagvlak en participatie. Lelijke woorden met een ongrijpbare connotatie, maar voor het slagen van groene projecten is steun van de omwonenden en de mogelijkheid voor hen om wat aan windturbines of zonneweides te verdienen onontbeerlijk.

Cuppen schetst een beeld van lokale overheden die met elkaar moeten spreken, met burgers en met bedrijven, en waar de centrale overheid soms ook nog doorheen dendert. Op een eindeloze manier is er contact tussen burger en overheid – inspraakavonden, brieven, campagnes – en toch verdwalen mensen soms in het veen van de bestuurslagen. 

Regionale Energie Strategie 

Binnenkort moeten dertig Nederlandse regio’s plannen presenteren hoe ze gaan vergroenen. Dat is de Regionale Energie Strategie (RES). Bestuurlijk Nederland, zeker gemeentes en provincies, maakt dezer dagen overuren.

‘Wordt de burger wel gehoord in de RES? Ik vraag het me af’, zegt Cuppen. De RES is omgeven met vraagtekens: vergroening is technisch zo complex dat er bij voorbaat al scepsis is of gemeentes over voldoende kennis beschikken om zo’n goede strategie uit te stippelen. 

Energiedemocratie

Het gaat in de woorden van de hoogleraar om ‘energiedemocratie en energierechtvaardigheid’. ‘De discussie in beleid en wetenschap is steeds meer verschoven naar de maatschappelijke en morele aspecten van energietransitie.’

We moeten ‘van grijzewittemannenparticipatie naar massaparticipatie’, concludeerde postdoc-onderzoeker Shannon Spruit van de TU Delft. Minister Eric Wiebes stelde voor om burgers via een Participatieve Waarde Evaluatie massaal te betrekken bij energieprojecten. Sympathiek, maar de term is volstrekt niet uitnodigend. 

Burgers erbij betrekken is ook ingewikkeld, zegt Cuppen. Zij vindt dat er veel van mensen wordt gevraagd. Zonnepanelen op huizen, woningen isoleren, energie besparen: velen doen er naar hartenlust aan mee, maar een grote groep heeft er helemaal geen boodschap aan.

Spanning

Dat is zowel begrijpelijk als problematisch. Het Klimaatakkoord van Parijs is getekend, Nederland heeft een energieakkoord, de kolencentrales zijn over tien jaar dicht, in de Noordzee verrijzen windparken, huizen moeten van het gas af: afgaand op de gangbare bespiegelingen ziet Nederland er over dertig jaar drastisch anders uit. Dat gaat hoe dan ook gebeuren, en dus komt er weerstand. De conclusie van Cuppen: ‘Tussen CO2-reductie en democratie lijkt spanning te bestaan.’